Napoleon Bonaparte
Napoleon I, Napolon Bonaparte, Napolon Buonaparte, (1769-1821), cesarz Francuzów 1804-1814 i przejściowo 1815, król Włoch 1805-1814. Syn korsykańskiego adwokata.
W 1786 ukończył w stopniu podporucznika artylerii wyższą szkołę wojskową w Paryżu. Po wybuchu rewolucji francuskiej w 1789 walczył wraz z korsykańskim przywódcą P. Paolim o wyzwolenie rodzinnej wyspy spod panowania francuskiego.
W 1793 powrócił do Paryża, nawiązał kontakt z M. Robespierrem i wstąpił do armii rewolucyjnej. Odznaczył się w czasie oblężenia Tulonu. W 1794 po upadku jakobinów wydalony z wojska i przez pewien czas więziony.
Kampania włoska
W 1795 za Dyrektoriatu przywrócony do służby wojskowej. Stłumił zamieszki rojalistyczne i objął dowództwo nad wojskami wewnętrznymi. W 1796 już jako generał dywizji objął dowództwo armii francuskiej we Włoszech.
Pobił wojska sardyńskie, następnie austriackie, opanował Lombardię i zmusił Austrię do zawarcia pokoju w Campo Formio (1797). W tym samym roku pokonał armię papieską i wyznaczył papieżowi Piusowi VI bardzo wysoką kontrybucję.
Wyprawa do Egiptu
W 1798 podjął wyprawę do Egiptu, zajął Aleksandrię i Kair, jednakże klęska zadana flocie francuskiej przez flotę angielską pod Abu Kir (1798) uniemożliwiła powrót jego wojsk do Francji.
Objęcie władzy
W 1799 pozostawił swą armię w Egipcie, powrócił do Francji i dokonał zamachu
stanu 18 brumeire’a (9 listopada) obalając Dyrektoriat i ogłaszając się
pierwszym konsulem. W 1800 odniósł zwycięstwo nad wojskami II koalicji pod Marengo. Równoczesny sukces J. Moreau pod Hohenlinden doprowadził do podpisania traktatu pokojowego z Austrią w Lunville.
Koronacja Napoleona na cesarza Francji
W 1802 zawarł traktaty pokojowe z Rosją i Anglią. Obwołany dożywotnim konsulem we Francji, ogłosił się prezydentem republiki włoskiej. W 1804 koronował się na cesarza Francji. W 1805 został królem Włoch. Toczył uporczywe walki z państwami III koalicji (Austria, Anglia, Rosja, Królestwo Neapolu). Przegrane bitwy koalicji pod Ulm i Austerlitz doprowadziły do rozbicia jedności sojuszników. W tymże roku wkroczył do Wiednia, zmuszając Austrię do pośpiesznego zawarcia pokoju w Preszburgu (Bratysławie). Utworzył Związek Reński sprzymierzony z Francją, skierowany przeciw Austrii.
Pokój w Tylży i utworzenie Księstwa Warszawskiego
W 1806 pokonał Prusy pod Jeną i Auerstedt, opanował ziemie polskie znajdujące się pod zaborem pruskim. Nie mając sił na inwazję wysp brytyjskich wydał dekret o blokadzie kontynentalnej Anglii. W 1807 odniósł dalsze zwycięstwa nad siłami prusko-rosyjskimi pod Iławą i Frydlandem, które doprowadziły do podpisania pokoju w Tylży. Z ziem byłego zaboru pruskiego utworzył Księstwo Warszawskie, mające stanowić zaplecze surowcowe i polityczno-militarne Francji.
Przy współudziale Hiszpanii opanował Portugalię. W 1808 wprowadził na tron hiszpański swego brata, co stało się przyczyną powstania antyfrancuskiego (1808-1814).
W 1809 po ponownym wystąpieniu Austriaków pokonał armię austriacką pod Wagram i zawarł traktat pokojowy w Schnbrunn. W 1810 zdetronizował w Holandii swego brata Ludwika i włączył ten kraj do Francji. Dla pozyskania sojusznika ożenił się z Marią Ludwiką, córką cesarza Franciszka II, po uzyskaniu rozwodu z Józefiną de Beauharnais.
Wyprawa na Moskwę
W 1812 rozpoczął wojnę z Rosją. Mimo zwycięstwa pod Borodino i zajęcia Moskwy wyprawa Napoleona zakończyła się odwrotem Wielkiej Armii, wkroczeniem wojsk rosyjskich na ziemie Księstwa Warszawskiego, do Prus i Niemiec. W 1813 pomimo zwycięstw armii francuskiej pod Ltzen, Budziszynem i Dreznem przewagę militarną uzyskała koalicja antynapoleońska. W bitwie narodów pod Lipskiem Napoleon poniósł decydującą klęskę.
W 1814 Paryż poddał się wojskom sprzymierzonych. Zrezygnował z tronu i zachowując tytuł cesarza udał się na wyspę Elbę.
Sto dni Napoleona
W 1815, wykorzystując niezadowolenie Francuzów z rządów Ludwika XVIII Burbona, powrócił 20 marca na czele nielicznej armii do Paryża i przejął władzę (sto dni). Pokonany przez wojska francusko-angielskie pod Waterloo 18 czerwca, zmuszony zrzec się tytułu cesarza. Internowany i zesłany na Wyspę Świętej Heleny, gdzie zmarł.
W polityce wewnętrznej wprowadził liczne reformy, mające doprowadzić do wzmocnienia władzy cesarskiej, reorganizacji i centralizacji administracji państwowej, uporządkowania finansów i uzdrowienia waluty oraz zmiany systemu prawnego. Poparł założenie Banku Francji (1800), zawarł konkordat z papieżem (1801), narzucił Francji nową konstytucję (1802) i wprowadził (1804) nowy kodeks cywilny zwany Kodeksem Napoleona (Napoleona kodyfikacje).